E talitonu a matou a'oga a le malo i Hawai'i e tatau i tamaiti a'oga uma se si'osi'omaga saogalemu ma fa'aaloalo—i le a'oga ma luga ole laiga. Fa'amata'u, i so'o se tulaga, e fa'aleagaina ai le soifua manuia ma le manuia o tamaiti a'oga. O le mafuaaga lena matou te tuuto atu ai i le faʻamalosia o tamaiti aoga, aiga ma nuʻu i meafaigaluega ma punaoa e puipuia ma foia ai le faʻalavelave. Mai polokalame puipuia fa'agasolo ile fa'aoga faigofie e fa'aoga mea faigaluega e pei ole Tautala Nei HIDOE app, matou te galulue felagolagoma'i ma o matou nu'u e fa'alauiloa se aganu'u o le fa'aaloalo, matafaioi ma le lagona alofa. Fa'atasi, e mafai ona tatou fa'amautinoa e lagona e tamaiti a'oga uma le lagolagoina ma le saogalemu, ina ia mafai ai ona latou fa'atupuina a'oa'oga ma fa'alagona.

O le a le Fa'amata'u?

O le fa'amata'utia ose fa'afitauli matuia e a'afia ai tamaiti a'oga o so'o se vaitausaga ma talaaga. E ui ina tele ituaiga o sauaga, ae o le a tatou taula'i atu i ni vaega autu se lua: fa'amalosi ma le fa'amata'u i luga ole laiga. O le malamalama i nei ituaiga e lua e taua tele ina ia mafai ai ona tatou galulue faʻatasi e fausia se siosiomaga saogalemu ma sili atu le faʻaaloalo.

“Fa'aleaga”—so’o se faiga tusitusia, tautala, ata, po’o se gaioiga fa’aletino e fa’atiga, fa’aleagaina, fa’alumaina pe fa’amata’u ai se tamaititi aoga, e aofia ai i latou o lo’o i ai tulaga puipuia o le vasega, ua lava le ogaoga, faifai pea, po’o le sosolo e fa’atupu ai se si’osi’omaga fa’amata’u, taufa’amata’u, po’o le sauaina.

“Cyberbullying”—o gaioiga fa'aeletonika, e aofia ai ae le fa'atapula'aina i mea e fa'asalalauina i luga ole Initaneti, telefoni fe'avea'i, po'o isi masini e uuina lima uaealesi na fa'atupuina e se tamaititi a'oga aga'i i se isi tamaititi aoga po'o se tagata faigaluega o le matagaluega e fa'atiga, fa'aleaga, fa'alumaina, pe fa'afefe ai le tamaititi aoga po'o le tagata faigaluega; ma ua lava le ogaoga, faifai pea pe sosolo, e fa'atupu ai se siosiomaga fa'amata'u, taufa'amata'u, po'o le fa'asaunoa. Cyberbullying e mafai ona tupu:

1. I luga o le lotoa, po'o isi nofoaga a le matagaluega, i felauaiga a le matagaluega, po'o le taimi o se fa'agaioiga po'o se fa'afiafiaga a le matagaluega i totonu po'o fafo atu o fanua a'oga;
2. E ala i se faiga fa'amaumauga a le matagaluega e aunoa ma ni feso'ota'iga fa'atagaina a le matagaluega; pe
3. E ala i se feso'ota'iga komepiuta i fafo atu o le lotoa, pe a a'afia le si'osi'omaga a'oga.

E le gata i lea, e mafai foi ona faavae le taufaamata'u i luga o le initaneti i luga o le vasega puipuia a se tagata, e aofia ai ae le faatapulaaina i, ituaiga o se tagata, lanu, tapuaiga, itupa, faiga tau feusuaiga, faasinomaga o itupa, faailoaga o itupa, tausaga, tupuaga o le atunuu, tupuaga, e le atoatoa le malosi, foliga vaaia ma uiga, ma tulaga tau tamaoaiga. 

Lipoti le taufaaleaga i la matou App

E iai le polokalame a le HIDOE e mafai ai e tamaiti a'oga ona lipotia fa'alavelave fa'alavelave. O tatou Tautala Nei HIDOE Lipoti App ofo atu i tamaiti aoga tulagalua, tulagalua ma le aoga maualuga se auala e lipoti atu ai faalavelave na tutupu—i luga o le numera ma le lē faailoaina o igoa, pe a latou filifili—e tutupu i totonu o le lotoa, i felauaiga a le HIDOE, po o mea e lagolagoina e le HIDOE. 

• Matamata i vitio o loʻo i lalo mo se faʻataʻitaʻiga taʻitasi i le auala e tuʻuina atu ai se faʻamatalaga e faʻaaoga ai le app. 
• Tautala Nei HIDOE Lipoti App Flyer (PDF)

Auala e Tuuina atu ai se Fautuaga

Tamaiti A'oga Maualuga i Vasega 7-12

Tamaiti A'oga Tulagalua ile Vasega 4-6

pulea le fa'amalosi

O le Fa'amata'utia ose Mataupu Fa'alaua'itele

O le taufaamata'u ea tatou uma lava. E mafai e le aufaigaluega a le aʻoga ona faʻatalanoaina faʻalavelave ma lagolagoina tamaiti aʻoga i le aʻoga, ae le mafai ona latou taofia le faʻamalosi-i ona ituaiga uma, ma i nofoaga uma e tupu ai-i latou lava. E iai le sao o aiga, tamaiti a'oga, ma nu'u e fa'atino ma fa'alauiloa se aganu'u o le fa'aaloalo, matafaioi ma le maufetuuna'i.

Matou te uunaia aiga e talanoa ma a latou fanau e uiga i le faaaloalo ma le agaalofa i isi, e aofia ai i latou e ese mai ia i latou lava. I totonu oa matou aʻoga, matou te faʻaleleia nei uiga o se vaega o Nā Hopena Ao, aoaoga faaleagafesootai-lagona, ma isi taumafaiga. E ui e mafai ona tupu le faʻamalosi i soʻo se tasi, e mafai foi ona tulimataʻia tamaiti aʻoga ona o lanu, tulaga faʻale-aganuʻu-tamaoaiga, faʻafeusuaiga, faʻasinomaga itupa, faʻaletonu le aʻoaʻoina ma isi uiga; o se soliga o tulafono o aia tatau. 

O ta'iala lautele e mafai ona fesoasoani e iloa ma lagolagoina tamaiti o lo'o fa'asauaina, toe fa'asa'o amioga a tamaiti fa'amata'u, ma suia uiga o tagata matutua ma talavou e fa'apalepale i amioga fa'amata'u i tupulaga, a'oga, aiga ma nu'u.

So'o se tamaititi ua fa'amata'u pe va'ai i se fa'alavelave fa'alavelave e fa'amalosia e ta'u atu i se tagata matua fa'atuatuaina pe lipoti fo'i e fa'aoga le Speak Now HIDOE app. Afai e tupu se fa'alavelave i totonu o a tatou a'oga, i felauaiga a le HIDOE, po'o le taimi o se fa'alavelave e lagolagoina e le HIDOE, o le a su'esu'e e tagata a'oga talafeagai.

La Tatou Tali i le Fa'amata'u

1. Puipuiga: O a'oga uma o lo'o tu'ufa'atasia i le fausiaina o se aganu'u lelei ma le si'osi'omaga e fa'amalosia ai tamaiti a'oga uma ina ia fa'aaloalo ma fa'aalofa. Ina ia fo'ia amioga fa'amata'u e ono fa'atinoina e a'oga se tasi pe sili atu fo'i o mea nei:

• Fa'ata'ita'iga lelei a le a'oga e a'oa'o ai tamaiti a'oga ia fa'aaloalo, fa'atatau ma a'oa'o alofa.
• Polokalama Tete'e i le Fa'atauvalea: O nu'u e tulaga ese, ma e eseese a'oga e fa'atatau i mana'oga o latou nu'u. O nisi a'oga o lo'o i ai tamaiti a'oga e ta'ita'ia a latou taumafaiga e tetee atu i le fa'amalosi.
• Fa'apa'aga i Nuu ma Afioaga: E tele a'oga latou te fa'atupuina mafutaga ma lala sooupu a le nu'u, tausi soifua maloloina ma le soifua manuia, leoleo ma fa'alapotopotoga fa'aleoleo, faufautua fa'aloia, foma'i fa'aleaganu'u ma isi e fa'alautele ai le lagolago.

2. Tali: A tupu se fa'alavelave, e su'esu'e e le puleaoga po'o lana sui filifilia e:

• Fuafua pe o se Solitulafono e pei ona fa'amalamalamaina e Hawai'i Administrative Rules (HAR) Mataupu 19 (PDF) tupu.
• Fai se fa'amaumauga i totonu o le database lagolago a tamaiti a'oga, lea e mafai ai e a'oga ona fa'ailoa, mata'itu ma siaki atugaluga a tamaiti a'oga i le aluga o taimi.

3. Mulimuli ai: E tu'uina atu e le 'aufaigaluega a le a'oga le lagolago i ē ua afaina ma fa'atupu fa'alavelave e fo'ia ai tulaga o lo'o fa'aauau pea e ono fesoasoani i le fa'alavelave fa'alavelave ma fesoasoani e puipuia ai fa'alavelave i le lumana'i. O nei tulaga e mafai ona aofia ai faʻafitauli i le fale, faʻalavelave, faʻaleagaina, ma le soifua maloloina, agafesootai-lagona ma amioga faʻalesoifua maloloina, ma isi.

Amioga leaga ma amio pulea a tamaiti aoga

Mataupu 19

Hawaiʻi Administrative Rules, Chapter 19, faʻatonutonu mataupu e fesoʻotaʻi ma amio le pulea a tamaiti aʻoga, lea e aofia ai le faʻamalosi, faʻalavelave ma le cyberbullying. E taua tele le toe iloilo e tamaiti aoga ma matua lenei fa'amatalaga ina ia iloa po'o le a le mea e ta'u mai ai le soliga o le Mataupu 19, ma po'o a fo'i i'uga. 

La'u mai le tulafono a le Hawai'i Administrative Rules, Mataupu 19:

Mataupu 19 Tusi a Matua Faaliliu

E iloa e le Matagaluega le mana'omia o nei tusi taua e fa'aliliu i a latou lava gagana mo o tatou aiga e toe iloilo ma la'u mai ai. E aofia ai: 

1. Mataupu 19 Tusi a Matua
2. A'upega Matua Tusi
3. Fa'aeletonika Ulaula Tusi Matua

Su'esu'ega o Amioga Tu'u Tulaga Talavou

O le Youth Risk Behavior Survey (YRBS) e mata'ituina le lautele o amioga e feso'ota'i ma le soifua maloloina i tamaiti a'oga maualuga, e aofia ai amioga e lamatia ai le soifua maloloina e saofagā i manu'a ma sauaga e le'i mafaufauina; fa'aoga tapaa; ava malosi ma isi fualaau faasaina; amioga fa'afeusuaiga e feso'ota'i ma ma'itaga e le'i fuafuaina ma fa'ama'i pipisi; amioga le lelei o taumafa; ma le le gaoioi faaletino. O le YRBS o lo'o fa'atinoina i isi tausaga ta'itasi fa'atasi ma se taumafaiga a le atunu'u e aoina fa'amaumauga ma au'ili'iliga a le Nofoaga Autu mo Fa'ama'i ma Puipuiga. O le Hawaiʻi YRBS ose taumafaiga faʻatasi a le Matagaluega o Aʻoga a le Setete o Hawaiʻi (HIDOE), Matagaluega o le Soifua Maloloina (DOH), ma le Vaega o Suʻesuʻega & Atinaʻe o Mataupu a le Iunivesite o Hawaiʻi. O fa'amaumauga ma lipoti a le YRBS Hawai'i o lo'o maua ile Hawai'i Health Data Warehouse.